جان‌مایه بیانیه گام دوم انقلاب احیای مساجد است/فرزند زمانه خویش بودن یعنی کار برای مسجد در عرصه‌های جدید
به گزارش ستاد ارتباطات رسانه‌ای (فهما)، مساجد در شکل‌گیری و تداوم انقلاب اسلامی ایران به ویژه در دهه اول پس از انقلاب نقش ویژه‌ای داشتند و بسیاری از فعالیت‌های مردمی در سطح محلات با محوریت مساجد انجام می شد. این رویکرد به تدریج و در دهه‌های بعد کمرنگ شده و می توان گفت کارکردهای سابق را نداشت. بر آن شدیم در آستانه سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی در رابطه با راهکار احیای کارکردهای مسجد در جامعه با در نظرداشت نیازهای امروز جامعه به ویژه نسل جوان با حجت‌الاسلام و المسلمین «حبیب رضا ارزانی» رئیس ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور گفت‌وگویی داشته باشیم که در ادامه حاصل آن را می خوانید:
در آستانه چهل و سومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی قرار گرفته‌ایم؛ انقلابی که مسجد در پیروزی و استحکام آن تا به امروز نقش مهمی را ایفا کرده است؛ به نظر شما پس از گذشت بیش از چهار دهه، احیا و حفظ کارکردهای مسجد آنچنان که در دهه اول انقلاب اسلامی شاهد آن بودیم چگونه ممکن است؟
قبل از پاسخ به این پرسش مقدمه‌ای را بیان می‌کنم؛ تعبیری که مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نسبت به امام خمینی (ره) بر این مبنا بیان کردند که «ایـن انـقـلاب بـی نـام خـمـیـنی در هیچ جای جهان شناخته شده نیست». حقیقتا تعبیر درستی است و نام انقلاب اسلامی ایران با نام امام گره خورده است. امام، جانِ امت بود و امت، جانِ امام بودند؛ به این معنا که مردمی که عاشق امام خمینی (ره) بودند به معنای واقعی کلمه و با تمام وجود حتی حاضر به فدا کردن جان برای رهبر خود بودند که در جنگ تحمیلی این مساله به خوبی مشهود بود. در خاطرات انقلاب و دوران جنگ موارد متعددی است که امام راحل نسبت به حفظ جان حتی یک نفر آن هم در جنگ که دو گروه مقابل یکدیگر ایستاده اند، ابراز نگرانی داشته و صحبت کرده بودند و نهایتا پذیرفتن قطعنامه نیز به همین دلیل بود.
نکته بعدی صلابت امام خمینی (ره) در همه امور به ویژه اطاعت از امر الهی بود؛ مردم برای امام عزیز بودند اما خدا عزیزتر.
مساله دیگر که نقطه آغاز و ورود ما به بحث است، حفظ ارتباط مردم و اساسا محل استقرار حکومت دینی در مسجد بود. امروز ما مسجد را حداقلی کرده ایم و این رویکرد خود یک مدل از اسراف است؛ اسراف صرفا در خوردن و آشامیدن نیست، امروز از مصادیق اسراف همین عدم بهره برداری از مسجد است. در سطح کشور این همه فضای معنوی که همان مساجد باشند را در اختیار داریم و از آنها به نیکی استفاده نمی کنیم.
امام خمینی (ره) جمله‌ای داشت که حقیقتا باید به آن توجه کنیم. جمله این بود که: «مساجد سنگر است، سنگرها را پُر کنیم». سنگر بودن در اینجا به این معناست که داخل سنگر جان و جایگاه، شان و عزت ملت اسلامی در امان است. ملت اسلامی برای امنیت خود در تمام عرصه‌ها باید از سنگر استفاده کند و این چنین است که امام فرمود: مسجد سنگر است.
بنابراین برای احیای کارکردهای مسجد پس از گذشت این سال‌ها باید به ظرفیت‌های بیشمار مساجد توجه کنیم. اگر امروز در جامعه با آسیب‌های اجتماعی مختلفی مواجه هستیم، اگر مشکلات و بحث اقتصادی مطرح است و بسیاری از مسایل دیگر باید هم‌اندیشی و اساس کار را از مسجد آغاز کنیم. وقتی می گوییم در عرصه اقتصاد، سیاست، اجتماع هنوز نتوانسته ایم فرهنگ سازی در برخی عرصه ها داشته باشیم علت آن است که به مدل غنی که در دست داریم هیچ توجهی نکرده ایم. بهترین مدل برای طراحی برون رفت از انواع و اقسام مسایل فرهنگی تکیه بر مسجد و کار در دل مسجد است و این مهم محقق نمی‌شود مگر اینکه به سنگر بودن مسجد اعتماد و اعتقاد داشته باشیم.
وقتی این معرفت‌شناسی حاصل شود قوای مقننه و مجریه نیز به این سمت و سو حرکت می کنند که مسجد اصل است.
راهکار تحقق این مساله چیست؟
بحث مسجد جایگاه ویژه و استراتژیکی دارد و معتقدم که شاید کمتر به آن به صورت آکادمیک پرداخته شده است. ما نیازمند یک نگاه سیستمی هستیم. یک کارویژه می تواند دریچه باشد اما نمی‌تواند مشکل را حل کند چراکه به قول معروف یک گل است و با یک گل بهار نمی‌شود. در جرینا پیروزی انقلاب اسلامی یک حرکت عظیم را شاهد بودیم به طوری که اگر انقلاب اسلامی ایران اولین و بزرگترین حرکت و رویداد نباشد در مزره 10 رویداد بزرگ قرن اخیر بود.
انقلاب اسلامی ایران یک حرکت عظیم بود که با نگاه مردمی، حرکت مردمی و کار مردمی در دل مسجد آغاز شد. انقلاب اسلامی ایران یک حرکت دینی منسجم مردم محور بود و جامعه شناسان و اندیشمندان مختلف از جمله «میشل فوکو» درباره این انقلاب و جایگاه والای آن سخن گفته اند.
انقلاب اسلامی ایران حاص جهش دینی بر مبنای مردم و مسجد بود و استمرار کارکرد مساجد در دهه اول نیز ناظر بر توجه بر همین مدل بود. اگر بتوانیم این انقلاب را استمرار بخشیم و به سوی اهداف بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی حرکت کنیم باید این سنگرها را احیا کنیم؛ جان‌مایه بیانیه گام دوم انقلاب احیای مساجد است. اما باید این احیای کارکرد را مطابق با نیازهای جامعه تداوم بخشیم و به قول معروف فرزند زمان خویش باشیم.
برای تحقق این فرزند زمان بودن در روزگار کنونی و با هدف حفظ دستاوردها و احیای کارکردهای مساجد چه رویکردی باید اتخاذ شود؟
باید به دوره ای که زندگی می کنیم معرفت داشته باشیم. یعنی معرفت به عصر و به این زمان. این اقتضا را باید در مورد فعالیت های مسجدی در نظر بگیریم. ما مسجد را محدود به اقامه نماز و یک سری فعالیت‌های جزئی کرده‌ایم. این نگاه بسته جواب نمی دهد.
سخن از معرفت داشتن به عصر و زمانه گفتم. این معرفت از بُعد دیگر به این معناست که باید الزامات معرفت در روزگار خود را بشناسیم. اگر بخواهیم از کسی که در فضای دیجیتال زندگی می‌کند و بخش قابل توجهی از زندگی روزانه خود را به این فضا اختصاص داده است بگوییم این عرصه را رها کن طبیعتا باید برای جایگزین آن تدبیری بیندیشیم. بهترین مکان برای ارایه اینترنت پاک مسجد است. قالب مردم می خواهند که فرزندشان در مسیر هدایت قرار بگیرد. مسجد این خانه امن الهی محل رفت و آمد انسان های مومن و متدین است.
با توجه به آنچه که ذکر شد باید باید یک سری از اقتضائات روز را به مسجد ببریم. باید از ظرفیت جمهوری اسلامی استفاده کنیم. قدیم جمهوری اسلامی نبود و مساجد فعالیت چندانی نداشتند. امروز که زیر سایه جمهوری اسلامی زندگی می کنیم باید از مساجد حمایت کرده و کارکردهایش را بروز کنیم تا نسل انقلابی مومن و متدین و جوانی را که فرزند زمانه خود باشد در مسجد تربیت کنیم.
اثربخشی و بهره‌وری فعالیت‌های نوین در راستای احیای کارکردهای مسجد در گرو تحقق چه مولفه‌هایی است؟
مهمترین مساله در این عرصه حضور نیرو در مسجد است. قطعا برای جذب کودکان، نوجوانان و جوانان به مساجد فعالیت های مختلفی تا به امروز صورت پذیرفته است اما کافی نیست. ما باید تاب‌آوری خود را در مقابل طیف های مختلف فکری به ویژه در برابر نسل جوان افزایش دهیم تا از گذرگاه این مهم بتوانیم فعالیت‌های مسجدی را برای نسل جوان اثربخش کرده و در یک کلام نهادینه سازیم. تجربه دهه اول انقلاب اسلامی موید این مساله است که اگر بخواهيم و تلاش کنیم این رویکرد محقق می شود.
مساله جهاد تبیین یکی از مهمترین مولفه‌هایی بود که اخیرا از سوی مقام معظم رهبری (مدظله العالی) مطرح شد. به طور کلی دست‌اندرکاران عرصه مسجد و به طور خاص ستاد فهما در راستای تحقق این مساله به ویژه برای نسل جوان چه رویکردهایی داشته است؟
جهاد تبیین از یک منظر مهم به این معناست که مدل های مختلف تبیین و تبلیغ را شناخته و بر همان اساس حرکت کنیم. با تکرار این جمله که انقلاب اسلامی خوب است جوان جذب نمی شود. باید برای جوان مولفه های مختلف روشنگری شود. این کار نیز مجاهدت نیاز دارد. در این عرصه باید مولفه های انتقال پیام به مخاطب به خوبی اجرا وسپس از آن بازخوردگیری شود.
اثربخشی فعالیت‌های کانون‌های مساجد را می توانیم در سامانه بچه های مسجد مشاهده کنیم. از ابزار جدیدی در قالب سامانه که راه اندازی شده و امکان دسترسی به تمامی مولفه‌ها و فعالیت‌های بچه های مسجد را فراهم ساخته است. خود این سامانه یک نوع سنجش تاثیر و بازخورد گرفتن است.
سوق دادن سیستم به سمت رویکرد الکترونیک بر اساس نیاز جامعه و سلایق مختلف همان چیزی است که در ستاد فهما رخ داده است. اکنون در سامانه 6 جلد کتاب در مورد انقلاب اسلامی بارگذاری شده است تا نسل جوان مسجدی با مولفه های این انقلاب آشنا شوند. امروز وظیفه ما روایت گری از انقلاب اسلامی و البته بیان ثمرات آن برای جوانان است. وقتی یک نوجوان یا جوان سوال می کند که این انقلاب چه سوی به حال من داشته است بهترین پاسخ ارایه عملکرد است تا او بداند به خاطر انقلاب اسلامی است که می تواند عدالت را در جامعه به شکل محسوس درک کند و برای مثال یک کانون روستایی و مرزی ذیل همین رویکرد و زیر سایه یک رویکرد بروز و مسجدی، می تواند مطرح شود و فعالیت های خود را به کل کشور معرفی کند و حتی تا مراحل بالاتر آمده و با شخص وزیر دیدار داشته باشد. این همان عدالت است.
سایر عرصه ها، نهادها و دستگاه‌های مختلف مرتبط با مسجد و یا حتی غیر مرتبط تا چه اندازه می توانند در راستای تحقق این رویکرد مسجدی تاثیرگذار باشند؟
البته در چند سال اخیر نگاه به مسجد پررنگ تر شده است و در بسیاری از دستگاه ها و نهادها این مساله را مشاهده می کنیم اما باید این نگرش وارد جامعه شود. امام راحل اگر این جمله را فرمود که مسجد سنگر است، سنگرها را حفظ کنید؛ خودش عامل به عمل بود. در مسجد سخنرانی کرده بود. در مجاورت مسجد زندگی می کرد. محل زندگی اش در مجاورت حسینیه بود.
آیت الله رئیسی، رئیس جمهور اخیرا در جلسه ستاد بزرگداشت دهه فجر عنوان کردند « ۲۲ بهمن جلوه امید در بین مردم و قله و جلوه تحول است که باید تداوم یابد»؛ از سوی دیگر نسبت به مساله تحول تاکید داشتند که «امروز تحول در همه دستگاه‌ها یک نیاز ضروری است؛ مأموریت اصلی و محوری همه دستگاه‌های کشور ایجاد تحول و تلاش در جهت تبیین دستاوردها در راستای نشاط و امیدآفرینی در جامعه است».
ناظر بر سخنان رئیس جمهور، تصور می کنم تحقق رویکرد مسجدی در سطح کلان نیازمند یک تحور ساختاری است؛ باید تعارف را کنار گذاشت و بازخوردها را دید.
آیت الله رئیسی در این دیدار همچنین «تحول در فرآیند» را به عنوان دومین الزام در ایجاد تحول موفق عنوان کردند. طرح این نگرش نشان می دهد که باید در عرصه های مختلف به ویژه مسجد برنامه ریزی دقیقی در راستای ارتباط با مخاطب و مشاهده نتایج و بازخوردگیری از آنها داشته باشیم و در یک جمله در عرصه فعالیتی مسجد، فرآیند بازگشت مجدد مردم به مسجد را فراهم کنیم.
بناراین امروز که داعیه تحقق تمدن نوین اسلامی را داریم باید نگاه مان به مقام معظم رهبری و افق بلندی که ایشان ترسیم کردند باشد. باید همگرایی را در عرصه مسجد با هدف تحول در فرآیند و ساختار محقق کنیم و این مهم میسر نمی شود مگر با برنامه ریزی و توجه خاص به عرصه هایی نظیر آموزش و پژوهش.