نقش محوری مسجد در رشد معنوی و فرهنگی

خبرگزاری شبستان،گروه مسجد و کانون های مساجد، به نقل از مرکز الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت، محمدحسین ساجدی‌نیا، در یادداشتی به بررسی ضرورت اوج بخشیدن به نقش محوری «مسجد» در رشد معنوی و فرهنگی، اصلاح و بالندگی روابط اجتماعی و انسانی و همدلی و همبستگی پرداخته است که در ادامه می‌خوانید:

مسجد در ادبیات اسلامی، نماد و پرچم دین مبین اسلام و اصیل‌ترین، محوری‌ترین، بنیادی‌ترین و مردمی‌ترین پایگاه اجتماعی با محوریت توحید است که با هجرت نبی مکرم اسلام، پیامبر خاتم، حضرت محمد(ص) از مکه به مدینه شکل گرفت و از آن زمان تا کنون دارای کارکردهای مختلف عبادی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی است.

فلسفه تأسیس مسجد با فلسفه خلقت انسان، پیوندی وثیق و عمیق دارد. خداوند حکیم، مجموعه هستی را با محوریت انسان و برای انسان، آفریده است. پیامبران الهی نیز مأموریت یافته‌اند که پیام‌های ربوبی را از چشمه زلال وحی، دریافت کنند و بر اساس نقشه راه خلقت، در مسیر رشد و تعالی انسان به کار گیرند. انسان تنها مخلوقی است که با ظرفیت خلیفه‌اللهی، خلق شده و مأموریت دارد تا مسیر فرش تا عرش و ملک تا ملکوت را با بهره‌گیری از پیام‌های وحیانی و قابلیت‌های عقلانی درنوردد و خود را برای جانشینی خالق حکیم آماده کند.

مسجد در نگاه اسلامی، خانه خالق حکیم است. برقراری ارتباط بین خانه مخلوق و خانه خالق، منشأ برکات و نعمات فراوانی است که مهمترین آنها، بهره‌گیری از مبانی تربیتی و پرورشی و هدایت امور بر صراط مستقیم است. ارتباط شبکه‌ای و دایره‌ای انسان با خالق، خلق و طبیعت، از برجسته‌ترین مظاهر مسجد است. مسجد در اندیشه اسلامی، مرکز ابلاغ پیام‌های وحیانی و نقطه کانونی عبودیت خالق و گره‌گشایی از امور مردم است. بر اساس این منطق است که در معماری این بنای توحیدی، همواره به مؤلفه‌هایی نظیر سادگی، آراستگی، جذابیت، تناسب، نظافت، پاگیزگی، نظم، معطر بودن و یا در دسترس بودن، توجه شده است.

مسجد در زمان پیامبر خاتم، مرکز تصمیم‌گیری و تبادل نظر، اطلاع‌رسانی و به نوعی مجلس شورا و محل هم‌اندیشی و سیاستگذاری امت اسلامی بود. اذان -که در لغت به معنای آگاه کردن و اطلاع‌رسانی است- رسانه‌ای مردمی است که همه کلمات آن بر اساس نقشه دین و فطرت انسان، سازماندهی شده و با روح و روان انسان مسلمان عجین است. برنامه‌محور بودن، مردمی بودن، فراگیر بودن، اثرگذار بودن و داشتن مقبولیت و محبوبیت، از دیگر ویژگی‌های این بنای تاریخی و توحیدی است.

مسجد تجلی همگرایی، همافزایی، همدلی، هماهنگی، همراهی و همکاری داوطلبانه، اتحاد، انسجام، گره‌گشایی و مرکز ثقل و کانون اجتماعات مردمی در طول تاریخ اسلام بوده است. مسجد از آغاز بعثت نبی مکرم اسلام(ص) به دلیل کارکردهای مختلف و مؤثر، موجب بغض دشمنان و منافقان قرار گرفت فلذا منافقان کوشیدند با احداث مسجد ضرار، موجب تضعیف نقش محوری مسجد قُبا در همگرایی و همبستگی مردم شوند. به تعبیر پیامبر خاتم، «اِنَّ بُیوتی فی الأرض المساجد تُضیءُ لِاَهلِ السماءِ کَما تُضیءُ النجومُ لِاَهل الارض» یعنی مساجد، خانه‌های خداوند در زمین است که برای آسمانیان می‌درخشند چنانکه ستارگان برای زمینیان پرتوافکنی می‌کنند. پیامبر خاتم در تعبیر دیگری می‌فرمایند: «اِنَّ بیوت الله فی الارض المساجد و انَّ حقّاً علی الله یُکرم مَن زاره فیها» یعنی مساجد، خانه‌های خدا در زمین‌اند و بر خدا است که زائر خود را احترام کند». از این منظر است که مسجد نزد خالق حکیم دارای قداست و کرامت برجسته‌ای است و ورود به آن و خروج از آن، آداب و تشریفات خاصی دارد.

مع‌الوصف خداوند در آیات ۱۰۷ تا ۱۱۰ سوره توبه به شرح دو نوع مسجد پرداخته که یکی بر اساس تقوی و دیگری با هدف ایجاد تفرقه و تشتت بین مسلمین احداث شده است. با چنین نگاهی است که خداوند، پیامبر را از ورود به مسجدی که با هدف تفرقه‌افکنی و فتنه‌انگیزی بین مسلمین تأسیس شده، به شدت منع می‌کند. قرآن در آیة ۱۸ سوره جن می‌فرماید: «وَ اَنَّ المَساجِدَ لِلّهِ فَلاتَدعواُ مَعَ اللهِ اَحَداً» یعنی مساجد، مختص خداست پس نباید غیر از خدا را پرستش کنید. آیة ۱۱۴ سورة بقره نیز از کسانی که مانع ارتباط مردم با مساجد می‌شوند با عنوان ستمکارترین مردم یاد می‌کند.

پیامبر خاتم حضرت محمد(ص) مسجد را دژی مستحکم برای صیانت از اهل آن توصیف می‌کند و می‌فرماید: «اِذا نزلت العاهات و الافات عوفی اهل المساجد» یعنی هر گاه، بلا و گرفتاری مردم را فراگیرد اهل مسجد در عافیت خواهند بود.

آنچه موجب حرمت مسجد و قداست آن است جنبه‌های محتوایی و شکلی آن است. به تعبیر امیرالمؤمنین(ص) مسجدی که تهی از هدایت‌های آسمانی و توحیدی باشد نه تنها بانیان و ساکنان آن از جرگه اسلام به دورند بلکه مورد غضب خدا و مستوجب عذاب الهی‌اند. ایشان در کلمات قصار نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «یَأتی علی الناسِ زَمانٌ لایبقی فیهِم مِنَ القرآنِ اِلاَّ رَسمُهُ وَ  مِن الاِسلام اِلّا اسمُهُ وَ مَساجِدَهُم یَومَئذٍ عامِرَهٌ مِنَ البِناءِ، خَرابٌ مِنَ الُهدی، سُکّانُها وَ عُمّارُها شَرُّ أهلِ الارضِ، مِنهُم تَخرُجَ الفِتنه وَ اِلیهِم تأویِ الخَطِیئَهُ»: مردم را زمانی فرارسد که از قرآن در میان آنان جز خطوطش و از اسلام جز نامش بر جای نماند. در آن زمان، مساجدشان از لحاظ بنا، آباد؛ اما از نظر محتوا، خراب است. ساکنان و سازندگان آن مساجد، بدترین مردم زمین و موجب فتنه‌اند و خطا در آنان لانه گزیند.

اکنون که به برکت برپایی نظام جمهوری اسلامی در پهن‌دشت ایران‌زمین، زمینه احیای مساجد بر اساس فلسفه اولیه آن فراهم شده شایسته است تمامی مساجد سطح کشور، شهرها و محله‌ها به عنوان نماد «توحید» و «وحدت» نقش‌آفرینی کنند و همه ظرفیت‌های خود را در رشد معنوی و فرهنگی، اصلاح و بالندگیِ روابط اجتماعی و انسانی و همدلی و همبستگی ملی و دینی به کار گیرند.

مهم‌ترین ویژگی مسجد، خدایی بودن، مردمی بودن، منظم بودن، منزه بودن و دور بودن از هر نوع شائبه ریا، نفاق، گروه‌گرایی و قومگرایی است. اوج بخشیدن به نقش محوری «مسجد» به شرحی که در تدبیر چهار سند الگو بیان شده است فرصت مغتنمی برای بازبینی کارکردهای عبادی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، آموزشی، تربیتی و فرهنگی مسجد و پیوند پویای آن با نظام تعلیم و تربیت و خانواده است. ارتباط شبکه‌ای و هندسی مساجد محله با مساجد جامع شهر و منطقه نیز از ضروریات نظام‌مند کردن مساجد برای رشد و بالندگی آن است.

به طور کلی، پیوند منطقی و پویای سه نهاد محوری مسجد، مدرسه و منزل، گام بلندی است که ظرفیت‌ها و قابلیت‌های فراوانی برای رشد و شکوفایی دارد. به عبارت دیگر، ارتباط نظام‌مند این سه نهاد، نمادی از جامعه اسلامی است که موجب رشد و تعالی جامعه در عرصه‌های مختلف و اصلاح ارتباط و بالندگی اجتماعی و تقویت همدلی و همبستگی ملی و دینی می‌شود. با چنین نگاهی، لازم است مدیریت و رهبری امور مساجد از جهات مختلف، مورد مطالعه و بازبینی قرار گیرد و زعامت آن به کسانی سپرده شود که ضمن برخورداری از مقبولیت و محبوبیت محلی، دارای مهارت‌های ارتباطی و صلاحیت‌های علمی و اخلاقی نیز باشند. تجارب میدانی نیز نشان می‌دهد مساجدی که دارای هیئت امنای صالح، امین و مقبول، امام جماعتی بصیر و خبیر و برنامه‌های غنی، متنوع، مردم‌پایه و با نگاه علمی و ملاحظات ذائقه جوانان هستند از توفیقات ارزشمندی در جذب مخاطب برخوردارند.

بر اساس این اکنون که به شکرانه، همت و تلاش جامعه نخبگانی، سند الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت در آستانه ابلاغ و اجرا است شایسته است کارکرد و امور مساجد کل کشور بر اساس رسالت ذاتی آن بازبینی شود و ارتباط پویای مساجد با مدرسه، منزل و محله به گونه‌ای بازتعریف شود که مساجد همچنان که در صدر اسلام، مورد توجه عامه مردم بودند، در جامعه مدرن، متغیر و امروزی نیز به گونه‌ای زنده، کارآمد، فعال و منظومه‌وار با دیگر نهادهای مدنی محله، منطقه و شهر مرتبط باشند.