پیامبر(ص) مسجد را به دانشگاهی پرشور تبدیل کرد/ تشکیلات نظامی حضرت(ص) در مسجد مستقر بود

به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون‌های مساجد خبرگزاری شبستان، به‌مناسبت فرا رسیدن ایام مبعث پیامبر ختمی‌مرتبت، حضرت محمد مصطفی(ص) و به منظور بررسی نقشی که مسجد در رشد نهال نوپای اسلام در مدینة‌النبی(ص) و ساخت تمدن اسلامی ایفا کرده‌است با حجت الاسلام‌والمسلمین «ابوالفضل هادی‌منش»، پژوهشگر و مولف سیره اهل‌بیت(ع) و صاحب آثاری همچون «آخرین فرستاده؛ برگزیده‌ای از سیره پیامبر اعظم(ص)»،  «امام رئوف، برگزیده‌ای از سیره امام رضا(ع)»، «آفتاب حسن، گزیده‌ای از سیره امام حسن(ع)» و «کوثر جاودان، برگزیده‌ای از سیره حضرت زهرا(س)» گفتگو کرده‌ایم که مشروح آن در ادامه تقدیم حضورتان می‌شود:

پیامبر(ص) برای آنکه مسجد را محور مدنیت قرار دهند چه تلاش‌هایی انجام دادند؟

مسجد در شهرسازی اسلامی علاوه بر نقش مذهبی، نقش‌های اجتماعی و سیاسی نیز دارد. در مسجد مسؤولیت‌های دولت و بحران‌های آن با امت در میان گذاشته می‌شد و گاه جدایی شهر از روستا با وجود مسجد جامع محقق می‌شد. اولین مساجدی که برای مجتمع ساختن مومنان برای انجام مراسم نمازجماعت و نماز جمعه به وجود آمده بود عبارت بود از محوطه‌های چهارگوشی که به سوی مکه معطوف بود و از اطراف نیز به وسیلۀ ساقه‌های نی و یا گودالی محدود می‌شد.

مسجد در جامعه اسلامى در تمام جنبه هاى زندگى فردى و اجتماعى مسلمانان حضور فعال دارد و نقش محورى ایفا مى کند. پیامبر(ص)، در نخستین فرصت مسجد تاسیس و پس از احداث مسجد از آن به عنوان پایگاه و کانون نشر افکار، عقاید و اصول اسلامى استفاده کردند.

آنچه از بررسى این نقش و جایگاه از متون تاریخى به دست مى آید، جامعیت مسجد در همه زمینه هاى عبادى، سیاسى، فرهنگى، آموزشى، نظامى، قضایى و... و محور همه آنها امامت و پیشوایى در مسجد است.

پیامبر(ص) از مسجد در بعد آموزشی چه بهره ای می بردند و جامعه عرب را چگونه از این منظر متحول کردند؟

ابعاد آموزشى مسجد پس از جنبه عبادى، بیش از هر جنبه دیگرى برجسته و نمایان است. با بررسى عملکرد و سخنان پیامبر(ص) به این نتیجه می رسیم که ابعاد آموزشى کاملاً مورد توجه ایشان بوده است. نقش مسجد در فعالیت هاى آموزشى، پس از ورود پیامبر(ص) و بناى مسجد آغاز شد بطورى که با بناى مسجدالنبى(ص)، در واقع نه تنها پرستشگاهى براى مسلمانان ساخته شد، که دانشگاهى فعال و سرشار از شور و نشاط علمى نیز پى ریزى شد.

علاوه بر جلسات سخنرانى پیامبر(ص) که معمولاً پس از نماز جماعت برگزار مى شد جلسات آموزشى نیز در اوقات گوناگون توسط ایشان در مسجد شکل می گرفت. این جلسات اختصاص به جوانان و نوجوانان نداشت، بزرگسالان و پیرمردان نیز در چنین جلساتى شرکت مى کردند.

در این جلسات، مسائل گوناگونى به مسلمانان آموزش داده مى شد مباحث اعتقادى و آموزش مبانى ایمان به خداوند، در شمار اولین مسائل بود که به مسلمانان و بویژه آنان که تازه به آیین اسلام گرویده بودند، آموخته مى شد. ابوذر مى گوید: رسول خدا(ص) ایمان را قبل از آموزش قرآن به ما مى آموخت. پیامبر(ص) در کنار آموزش مباحث دینى، مسلمانان را به مسائل تاریخى آشنا مى کرد.

انس بن مالک از رسول خدا(ص) حدیثى این چنین نقل کرده است: نزد من، نشستن با گروهى که از آغاز صبح تا طلوع آفتاب خداى را به یاد مى آورند، دوست داشتنى تر از آزاد کردن چهار بنده است.

آیا پیامبر(ص) برای مسجد شان و ظرفیت مناظراتی و علمی نیز قائل بودند؟

جلساتى که مسلمانان بتوانند پرسش هاى علمى خود را با پیامبر در میان بگذارند نیز در مسجد تشکیل شده است. از ابن عباس نقل شده است: پیامبر(ص) پس از به جاى آوردن نماز صبح، تا طلوع آفتاب در جایگاه نماز خویش مى نشستند.

در طبقات ابن سعد آمده است که پیامبر پس از به جاى آوردن نماز صبح در کنار ستون توبه مى نشست. پیش از نشستن آن حضرت، ضعیفان، بینوایان، تنگدستان، و میهمانان پیامبر(ص) در آنجا جلسه اى بر پا مى کردند، پیامبر(ص) در جلسه آنان حضور مى یافت، آیاتى را که شبانگاه بر وى نازل شده بود، بر آنها تلاوت مى نمود و تا طلوع آفتاب با آنان به بحث و گفت وگو مى پرداخت.

با توجه به آنکه شرایط فرهنگی جزیرةالعرب نیازمند اصلاح و تحولی اساسی بود، پیامبر(ص) در این باره از مسجد چه بهره هایی برده اند؟

اهمیت و نقش حساس مساجد هرگز از نگاه پیامبر(ص) پوشیده نبود. آن حضرت(ص) به بناى مساجد براى قبایل مختلف فرمان مى داد و کسانى را به امام جماعت آنان مى گمارد، پس از فتح مکه و آنگاه که اداره سیاسى شهر مکه و کعبه و مسجدالحرام در اختیار پیامبر(ص) قرار گرفت، آن حضرت(ص) بى‌درنگ در مورد شروع فعالیت هاى فرهنگى در این مرکز مقدس اقدام کرد.

پیامبر(ص) در هنگام نصب عتاب به سمت استاندارى مکه و امام جماعت مسجدالحرام، بر ضرورت کارهاى فرهنگى و آموزشى تأکید فرمودند، آن حضرت(ص) عتاب را فرمان دادند تا چهار نوع معامله ناروا را که در جامعه آن روز رایج بود به مردم بیاموزد و مردم را از انجام چنین معاملاتى بازدارد.

با توجه به وقوع غزوات متعدد در زمان پیامبر(ص) آیا حضرت(ص) در بعد نظامی امنیتی نیز به مسجد توجه داشتند و ظرفیت های مسجدی را در این باره نیز فعال کردند؟

بنابر تصریح تاریخ، رسول اکرم(ص) و مسلمانان به طور متوسط، هر دو ماه یک بار، به یک جنگ یا هر سال به شش جنگ کشانده مى شدند؛ جنگ هایى که در بسیارى از آنها موجودیت و سرنوشت دین اسلام و پیامبر(ص) آن در معرض خطر قرار داشت. . پیامبر اکرم(ص) همه این غزوه‌ها و سریه‌ها را که بعد از هجرت اتفاق افتاد، در مسجد هدایت کردند. تشکیلات نظامى پیامبر(ص)در مسجد مستقر بود. اداره امور جنگ به برنامه ریزى و تشکیلات ویژه نیاز داشت که در مسجد انجام مى شد؛ بنابراین ستاد ارتش اسلام و مرکز فرماندهى کل قوا در مسجد حضور داشتند.

پیامبر(ص) جهت حفظ دین اسلام و آحاد ملت مسلمان اقدام به تشکیل شوراى نظامى در مسجد کردند و قبل از هر جنگى در مسجد با مشاوران نظامى خود مشورت داشتند و چگونگى رویارویى با دشمن را مورد بررسى قرار مى دادند مشورت پیامبر(ص) قبل از جنگ احد با مشاوران نظامى خود و قبل از جنگ خندق ازجمله آنها است.

پیامبر(ص) در دوران کوتاه حیات حکومت خویش در مدینةالنبی(ص) چه شِما و تصویری از مسجد و کارکردهای آن ترسیم کردند و چه قابی در این باره را برای تاریخ به یادگار گذاشتند؟

مسجد در عصر و سیره نبوی و در تمدن اسلامی علاوه بر مرکزیت داشتن در عبادت، مرکزی علمى، سیاسی، امنیتی، فرهنگی و تبلیغی بود؛ بسیارى از مسلمانان این دوره در مسجد پیامبر(ص) و در محضر ایشان درس مى گرفتند و پیامبر(ص) آنها را به عنوان معلمان دینى در مناطق تصرف شده یا تازه به اسلام گرویده اعزام مى کردند، تمام برنامه‌ها و نقشه هاى نظامى در مسجد ریخته مى شد و مسلمانان براى جهاد با کفار از این محل مقدس بسیج مى شدند. پیامبر(ص) در مسجد بود که ادیان مختلف را به صورت فردى یا گروهى (وفود) به حضور مى پذیرفتند و با دلیل و برهان دین خود را به آنها عرضه مى داشتند.

با مرور این سیره درمی یابیم مسجد در تمدن نبوی(ص) مقر و پایگاه همه فعالیت ها بوده است.