بابی که امام کاظم(ع) برای احیای کارکردهای مسجد گشوده‌اند

به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون‌های مساجد خبرگزاری شبستان، بیستم ذی‌الحجه مصادف با سالروز ولادت امام موسی کاظم (ع) است، دوران حیات آن حضرت(ع) با شرایط اختناق و فشار فراوان حکومت عباسیان همراه بود در نتیجه آن امام همام به سختی با شیعیان ارتباط داشتند با این وجود احادیث و روایات بسیاری از آن حضرت بر جای مانده است که می تواند نصب‌العین زندگی مسلمانان امروز باشد. در این راستا با حجت‌الاسلام «محمد تقدیری»، استاد حوزه و دانشگاه و معاون امور روحانیون آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) گفت وگو داشته ایم که در ادامه حاصل آن را می خوانید: 

امام کاظم (ع) در مورد پاکیزگی و تمیزی مسجد از زبان رسول الله (ص) روایت کرده‌اند  که: «هر كس در روز پنجشنبه شب جمعه، مسجدى را جاروب كند و خاک آن‌را بروبد و بیرون ببرد، حتّى اگر به مقدار سرمه چشم باشد، خداوند گناهان او را می‌‏بخشد»؛ توجه به مساله مسجد در ابعاد مختلف همواره مورد تاکید اهل بیت (ع) بوده است با توجه به این مساله و آنچه که در روایت فوق مطرح شد، بفرمایید که مسجد در شاکله زندگی مسلمان امروز چه جایگاهی را در جاری و ساری کردن احکام دین در زندگی ایفا می کند؟ 

یکی از توصیه های ائمه اطهار(ع) و به تبع آنان علمای دین به مسلمانان به‌ویژه تازه مسلمان‌شدگان یک منطقه، ساختن مسجد و تجمع وحضوردر آن و شرکت در نمازهای جماعت بوده است؛ درکلامی وسیع‌تر بزرگان دین برای حفظ وحدت و همکاری و مشارکت مومنین، برای آنها پایگاه‌سازی و سمبل‌سازی می‌کردند که مسجد یکی از آنان بوده است.

دستور امام هادی (ع) به یکی از اهالی ری مبنی بر اینکه اگر حضرت عبدالعظیم(ع) را در ری زیارت کرده بودی؛ گویا جدمان امام حسین(ع) را در کربلا را زیارت کرده ای از این قبیل است و حضرت(ع) می خواهند برای شیعیان منطقه ری پایگاهی برای تجمع، زیارت و فعالیت‌های فرهنگی ایجاد نماید. دستور به ساختن حرم ها و زیارتگاه‌ها و استحباب زیارت آنها مصداق دیگری از همین هدف است. شاید تاکید بر انجام حج و وجوب یک مرتبه آن بر هر مسلمان در طول عمر و استحباب تکرار آن و عمره مفرده، به خاطر گرد آمدن سالیانه بخش عظیم مسلمانان دریک نقطه و طواف خانه خدا و حضوردر سرزمین وحی و مسجد الحرام بوده است تا از این رهگذر مسلمانانی از سرتاسر جهان یکدیگر را ملاقات کرده وگرد خانه خدا طواف کنند و با رمی و نفی شیطان به توحید خود بیافزایند.

سیره رسول خدا(ص) نیز این بود که به هر سرزمینی وارد می شدند یا آن را فتح می کردند ابتدا اقدام به ساخت مسجد می کردند تا محوری برای تجمع مردم ایجاد کنند ضمن اینکه واژه مسجد و مشتقات آن ۲۹ مرتبه در قرآن آمده است که بیشتر منظور اولین مسجد یعنی مسجد الحرام است.

امام خمینی(ره) نیز برای شروع نهضت اسلامی و بسیج و تهییج و سازماندهی انقلابیون و مجاهدان به مسجد و نقش محوری آن تاکید داشتند: «امروز باید بگویم حفظ مساجد برای مسلمان ها تکلیف است.» «نهضت را از راه مساجد که دژهای محکم اسلامند، زنده نگهدارید این مساجد باید مرکز تربیت صحیح باشد».

همچنین، رهبر معظم انقلاب اسلامی برای تداوم انقلاب شبیه همین توصیه ها را برای اهمیت مسجد بیان فرموده اند از جمله اینکه «باید مساجد کانون شوق آور و شوق آفرین باشد تا دل ها به آمدن مساجد رغبت و شوق پیدا کنند».

ناظر بر پرسشی که مطرح کردید و آنچه که امام موسی کاظم (ع) روایت کردند؛ بدیهی است برای مفید سازی یک مکان ابتدا باید مردم را نسبت به آن حساس و علاقمند کرد و آن مکان را نزد آنان مهم جلوه داد و تلاش آنان را نسبت به ساخت و نگهداری این مکان مهم و باارزش تلقی کرد. بنابراین، توصیه هایی ازقبیل فرمایش امام کاظم (ع) در روایت بالا و نظایر آن و تعیین ثواب برای ساخت و تعمیر و نظافت مساجد از این قبیل است.

چه مولفه‌هایی برای تحقق این مساله یعنی علاقه‌مند کردن مردم به حضور در مسجد، ساخت و نگهداری این مکان مقدس و توجه به آن باید مورد توجه باشد؟

مسائل متعددی در این باره تاثیرگذار است؛ نخست «آداب و شیوه‌های حضور و نگاه‌داری مساجد» است که در این گستره وظیفه متولیان مساجد پاک (طهارت) و پاکیزه نگه داشتن (نظافت) مساجد برای حضور بهتر و آماده تر مسلمانان جهت عبادت و راز و نیاز است لذا خداوند متعال به حضرت ابراهیم(ع) و فرزندش می فرماید: «وَعَهِدْنَا إِلَىٰ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ» (و ما به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که حرم مرا (از بت) پاکیزه دارید برای اهل ایمان که به طواف و اعتکاف حرم آیند و در آن نماز و طاعت خدا به جای آرند) .(بقره ۱۲۵) و از پیامبر اکرم(ص) است که فرمودند: «المساجد بیوت الله فی الارض ...» (مساجد خانه‌های خدا روی زمین‌اند) (مجمع البیان ج۸۷/ص۲۲۷)

نکته دوم این است که اسلام حضور در مساجد و تردد به آن را مطلوب و ارزشمند معرفی می کند چنان که می فرماید: «لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا ۚ لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَىٰ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ ۚ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا ۚ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ» (همان مسجد (قبا) که بنیانش از اول بر پایه تقوای محکم بنا گردیده سزاوارتر است به اینکه در آن اقامه نماز کنی، که در آن مسجد مردان پاکی که مشتاق تهذیب نفوس خودند درآیند، و خدا مردان پاک مهذّب را دوست می‌دارد) (توبه، ۱۰۸).

همچنین استفاده از زینت‌های جسمانی و معنوی در مسجد نیز مورد توجه است چنانکه در آیه ۳۱ سوره مبارکه اعراف فرمود: «يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ» (ای فرزندان آدم، زیورهای خود را در مقام هر عبادت به خود برگیرید.) منظور از زینت‌های جسمانی پوشیدن لباس های مرتب، پاک و تمیز، شانه زدن موها و به کار بردن عطر و بوی خوش است. همچنین زینت‌های معنوی، از جمله دیگر مواردی است که باید در مسجد مورد توجه باشد نظیر صفات عالی انسانی، پاکی نیت، اخلاق حسنه و خوش رویی، لبخند و تبسم، رفتار خوب با یکدیگربه ویژه کودکان و نوجوانان.

نکته دیگر در پاسخ به این پرسش «کارکرد مساجد» است. این نکته نیز خود زیرمجموعه‌هایی دارد از جمله کارکرد «عبادی و یاد خدا» چراکه انسان دیندار نیاز به معنویت و ارتباط با خدا برای آرامش دارد. خداوند در آیه ۲۸ سوره مبارکه رعد می فرماید: «الَّذِینَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (همان کسانى که ایمان آورده‏‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌‏گیرد، آگاه باشید که یاد خدا آرام بخش دل هاست.) لذا هرچند خدا همه جا هست و یاد و ذکر او هم همه جا امکان پذیر است اما برای تمرکز بیشتر مکانی برای این کار نیاز است. همچنین می فرماید: «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَىٰ فِي خَرَابِهَا...» (و کیست ستمکارتر از آن که مردم را از ذکر نام خدا در مساجد منع کند و در خرابی آن اهتمام و کوشش نماید.) واز بارزترین نمودهای ذکرخدا، اقامه نماز های پنج‌گانه به جماعت و اعتکاف در مسجد است. 

مساله دیگر در مورد کارکرد مسجد، موضوع حاجت خواهی است. مسجد محل بیان نیازهای روحی و روانی و حاجت خواستن در درگاه الهی است لذا مراسم ادعیه‌خوانی مانند کمیل، ندبه و توسل، احیای شب های قدر و ... در مساجد برگزار می شود؛ مساله دیگر در مورد کارکرد مساجد «هدایت و حیات دین» است به این معنا که مسجد محل برگزاری مجالس وعظ، سخنرانی، کلاس های آموزشی و فرهنگی توسط عالمان دین و سخنرانان و مربیان است که این افراد نقش مهمی در حیات معنوی مسلمانان دارند و بالتبع تحقق این موارد به آرامش، تزکیه نفس و اخلاق و اصلاح رفتار اجتماعی آنان می انجامد.

کارکرد دیگر مسجد در راستای تحقق آنچه که امام موسی کاظم (ع) از رسول خدا(ص) نقل کردند مساله اقتصادی است. «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ» (اول خانه‌ای که برای عبادت خلق بنا شد همان خانه (کعبه) است که در بکّه است که در آن برکت و هدایت خلایق است). همانگونه که در صدر اسلام مساجد محل بسیج لشگر اسلام به سوی میدان های جهاد بود، در غیر آن ایام نیز علاوه بر محور نماز جماعت و مراسمات، مسجد محور کمک به نیازمندان و مستمندان و ایتام و حل اختلافات خانوادگی نیز بود چنانکه اکنون نیز به برکت انقلاب اسلامی فعالیت های امداد رسانی در حوادث طبیعی، حمایت های معیشتی و فعالیت‌های اقتصادی برای بهره وری مردم از تولیدات ارزان و تشکیل دفاترحقوقی و پزشکی برای رفع مشکلات مردم در مساجد تشکیل و رونق گرفته است.

با توجه اینکه حضرت موسی‌بن‌جعفر(ع) به دلیل کظم غیظ به کاظم شهرت یافته اند چطور می توان با استفاده از ظرفیت مساجد و منابر همین یک خصیصه که بسیاری از مشکلات اجتماعی، خانوادگی و فردی ما را برطرف می کند، تبیین و ترویج کرد؟

در سیره رسول اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) به کرات خوانده ایم که افراد به دلیل اخلاق خوش و برخوردی دلپسند به دین و مذهب و مسجد گرایش پیدا کرده اند. تاثیر چنین رفتاری در کودکان و نوجوانان بیشتر نمود دارد؛ خشم و عصبانیت و غیظ و بغض از صفاتی هستند که نمود خارجی آن تنفرزا و دورکننده است در مقابل صفاتی مانند صبر، تحمل، حلم، مدارا، تغافل دلنشین و جذاب بوده و مخاطب را جلب می کند.

«الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» (آنهایی که از مال خود در حال وسعت و تنگدستی انفاق کنند و خشم خود فرونشانند و از (بدیِ) مردم درگذرند، و خدا دوستدار نکوکاران است.) در این آیه فروخوردن خشم و کنترل عصبانیت توصیه شده و لذا مناسب است کسانی که به گونه‌ای با مظاهر دین مرتبط هستند مثلا در مسجد متولی یا نمازگزار یا خادم مسجد هستند، لباس دین و روحانیت دارند، مواظبت کنند هر گونه بداخلاقی و عصبانیت بی مورد آنان آثار منفی در معرفی و شناخت معارف دین و مذهب آنان خواهد گذاشت، لذا در قرآن از این صفت برحذر داشته شده اند.

امام موسی بن جعفر (ع) مظهر و قهرمان پیروز این میدان بودند که با فروخوردن غیظ و فرونشاندن خشم خود به لقب «کاظم» شهرت یافتند و گزارش های زیادی در منابع درباره کنترل خشم ایشان دربرابر دشمنان و کسانی که به ایشان بدی  کرده اند، مطرح شده است. از جمله مردی از نوادگان عمر بن خطاب در حضور امام کاظم ع به امام علی(ع) توهین کرد. همراهان امام خواستند به او حمله کنند اما امام مانع شدند و سپس به مزرعه آن مرد رفتند. مرد با دیدن امام کاظم(ع) شروع به داد و بیداد کرد که محصولش لگدمال نشود. امام به او نزدیک شد و با خوشرویی پرسید: چقدر خرج کاشت مزرعه کرده ای؟ مرد گفت ۱۰۰ دینار، سپس امام پرسیدند: امید داری چه اندازه برداشت کنی؟ مرد گفت غیب نمی دانم. امام فرمودند: گفتم امید داری  چه اندازه برداشت کنی؟ مرد گفت ۲۰۰ دینار. امام ۳۰۰ دینار به او دادند و گفتند: این ۳۰۰ دینار برای توست و محصولت هم برایت باقی است. سپس به مسجد رفتند. آن مرد زودتر خود را به مسجد رساند و با دیدن امام برخاست و گفت: خدا بهتر می داند رسالتش را کجا قرار دهد.

موضوع دیگر این است که برای آموزش کنترل خشم در بستر مساجد باید به موارد متعددی توجه شود از جمله برگزاری جلسات «مهارت های زندگی»؛ از سوی دیگر متولیان دین، با تمرین کنترل خشم و غیظ خود، می توانند این سنت حسنه امام موسی بن جعفر (ع) را بین مومنین و کسانی که به مساجد برای نماز و مراسمات می‌آیند ترویج داده و موجب جذب افراد بویژه جوانان و نوجوانان به مساجد و برنامه های دینی و فرهنگی شوند. به ویژه اینکه آموزه های دینی ما خشم را بشدت مذمت کرده اند چنان که امام صادق (ع) فرمودند: «اَلْغَضَبُ مِفْتاحُ كُلِّ شَرٍّ» (خشم كليد همه بدى هاست)(كافى، ج۲، ص ۳۰۳، ح۳)

بیان آثار کنترل خشم مساله دیگری است که می تواند در مساجد تبیین شود، اگر افراد مبتلا بدانند که فرونشاندن خشم و کظم غیظ چقدر بر عزت و احترام آنان می افزاید و مخاطب را تابع می سازد حتما سعی در کنترل این صفت می کنند؛ امام صادق (ع) فرمودند: «هيچ بنده اى نيست كه خشمى را فرو خورد مگر آنكه خداوند عزوجل در دنيا وآخرت بر عزت او بيفزايد» (اصول كافى، ج ۲، ص ۱۱۰). و از رسول خدا(ص) فرمودند: «کسی که خشمی را فرو نشاند در حالی که توان اعمال آن را دارد، و بردباری از آن ورزد، خداوند اجر شهید به وی عطا می فرماید.