نقش مسجد و مسجدی‌ها در شکست کرونا
به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، آنچه در ادامه می آید یادداشت محمدعلی موظف رستمی، پژوهشگر و نویسنده در حوزه مسجد درباره نقش مسجد و مسجدی ها در مقابله با کرونا و شکست آن است که در اختیار شبستان قرار داده است.
مشروح این یادداشت در ذیل می آید:
همچنان که همه مطلع هستیم چند ماهی است که کرۀ خاکی ما درگیر مهمانی ناخوانده شده است. این مهمان ابتدا در چین بروز و ظهور پیداکرده سپس دامنه و حوزۀ نفوذ خود را به دیگر کشورها و هم‌اکنون نیز بیش از 200 کشور جهان درقاره‌های مختلف را آلوده کرده،به‌طوری‌که به مرحلۀهمه‌گیری رسیده است.
در کشور ما نیز چندهفته‌ای است که موضوع ویروسِ منحوسِ کرونا به بحث اول همۀ ما اعم از مسئولان عالی‌رتبۀ نظام تا پایین‌ترین سطوح جامعه مبدل شده است؛ و مردم را به نحوی درگیر خود کرده است. اهمیت پرداختن به آن، از آنجایی به‌طورجدی مطرح‌شده است که تاکنون توانسته بسیاری از مردم را به‌نوعی دچار مشکل کرده و صدها نفر را به کام مرگ بکشاند و هزاران نفر را راهی بیمارستانها و نقاهتگاه‌ها کند و میلیون‌ها نفر از هم‌وطنان را دچار نگرانی و اضطراب و ترس نماید؛بنابراین موارد فوق‌الذکر باعث شده است تا همه به دنبال چاره‌اندیشی برای اخراج این مهمان مخرب از خانه و کاشانه و حتی از جسم خویش باشند.
در کشور ما نیز به‌محض ورود و شیوع کرونا ویروس منحوس که با نشانه هایی از مبتلا شدن تعدادی از مردم در کشور بروز کرد، تشکیلاتی برای مدیریت و درنهایت مهار آن تحت عنوان ستاد ملی مبارزه با بیماری کرونا از اوایل اسفندماه ۱۳۹۸ با مصوبۀ شورای عالی امنیت ملی و تأییدمقام معظم رهبری تشکیل شد. این ستاد تاکنون مصوبات متعددی را برای مدیریت بحران ناشی از بیماری کرونا اعمال داشته است؛ازجمله یکی از بندهای آن «ممنوع شدن برگزاری هرگونه مراسم رسمی و غیررسمی که موجب تجمع افراد می‌شود» هست.
در همین راستا بود که چند هفته بعد از شیوع آن در کشور (اواخر اسفندماه 98) از سوی مسئولان امر مبارزه با کرونا، تعطیلی مراکز و پایگاههای دینی همانند مصلاهای نماز جمعه، مساجد و حرمهای مطهر امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) و نیز مراقد شریف امامزادگان و بقاع متبرکه شامل آن شده و برگزاری و اقامۀ نماز جماعت که نوعی تجمع مذهبی و نیز زیارت مرقد حضرت امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) و دیگر مراکز را به تعلیق و تعطیلی کشانده است.
در مواجهه با همین ابلاغیه بود که اعتراضهایی ولو محدود در مقابل حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) و نیز حضرت معصومه (س) به‌طور علنی برگزار شد و در فضای مجازی نیز مطالبی نقد گونه در ارتباط با تعطیلی مساجد توسط برخی از فعالان مسجدی نشر یافت. در ادامۀ این نوشتار سعی و تلاش شده است تا محوریت بحث و بررسی مطالب طرح شده، حول محور مسجد و کرونا ویروس باشد.
در وهلۀ اول در مواجهه با تصمیم‌های ستاد ملی مبارزه با کروناو تعطیلی مساجد در دو نگاه متفاوت، نظریه‌هایی را ارائه دادند. یک عده به دفاع از تصمیم‌های این ستاد پرداخته و آن را بهترین تصمیم در شرایط فعلی دانسته و به مبانی دینی استناد می کنند که در شرایط اضطرار و زمانی که احتمال ضرر وجوددارد، می توان از وجوبِ روزه و حج و نمازهم گذشت،چه برسدبه اعمال مستحبی.وجوب نماز جمعه درصورتی‌که واجب باشد و وجوب روزه و حج در ماههای آینده درصورتی‌که شرایط کرونایی ادامه یابد به استناد قاعده لاضرر منتفی و بنابر برخی مبانی از باب اجتماع امرونهی و دلالت نهی بر فساد در عبادات حرام و باطل خواهند بود. چنان‌که مرحوم سید کاظم یزدی-صاحب عروه- وضو و غسل ضرری را نه‌تنها واجب نمی‌داند بلکه باطل هم می‌داند.(۱) برخی نیز به انتقاد از ستاد برخاسته و تصمیم‌های آن را نقدکرده و حتی پا را فراتر نهاده و آن را توطئۀ دشمن برای خالی کردن مساجد و مراکز دینی می دانند. در همین خصوص لازم است برای تبیین بیشتر موضوع به مواردی اشاره شود:
الف - نهاد مسجد از بدو تأسیس و شکل گیری آن توسط نبی مکرم اسلام (ص) اولین پایگاه حاکمیتی در اسلام بوده استو به‌تبعِ آن در حال حاضر نیز جزو شئون ولی‌فقیه زمان (مقام معظم رهبری) است. هر تصمیمی که در خصوص این نهاد مقدس اتخاذ می شود باید با اذن ولی‌فقیه و با تأیید ایشان باشد در غیر این صورت امکان اجرا و عملیاتی شدن را ندارد. حضرت ایشان در چند نوبت رعایت نکات اعلامی از سوی ستاد ملی مبارزه با کرونا و وزارت بهداشت را اعلان نمودند؛ازجمله در سخنرانی نوروزی خطاب به ملت ایران که به مناسبت آغاز سال نو و عید مبعث پیامبر اعظم (ص) در روز یکشنبه سوم فروردین 1399 ایراد فرمودند: «این ویروس دارد کار می‌کند. این [بیماری] مصداق این آیۀ شریفه است: وَ لَنَبلُوَنَّکُم بِشَیءٍ مِنَ الخَوفِ وَالجوعِ وَ نَقصٍ مِنَ الاَموالِ وَ الاَنفُسِ وَ الثَّمَرات؛(۲) هم باخودش خوف می‌آورد و یک عده‌ای واقعاً می‌ترسند، هم مسئلۀ مشکل اقتصادی را به وجود می‌آورد، هم نقص اموال و انفس و ثمرات را همراه دارد؛ لکن بعدش خداوند می‌فرماید: وَ بَشِّرِ الصابرین؛ (۳) اینجا هم صبر لازم است. صبر در اینجا یعنی کار درست انجام دادن، کار عاقلانه انجام دادن؛ که البتّه افراد مسئولین محترم ذیربط در این کار دستوراتی داده‌اندو ان‌شاءالله این دستورات را بایستی عمل کرد؛ همه باید عمل کنند این دستورات را؛ این برای حفظ جان خودشان و حفظ جان [مردم] کشور و کنترل این بیماریِ خطرناک است؛ بنابراین همه باید عمل کنند.» معظم له در همین متن کوتاهی که از سخنرانی ایشان گزینش‌شده سه بار افعال«عمل کرد» و «عمل کنند» را ذکر نموده اند که نشان از جدیت تام در عمل به دستورات و ابلاغیه‌های ستاد ملی مبارزه با کرونا دارد. حال بااین‌همه تأکیدات مکرر مقام رهبری در عمل به دستورات مسئولان ذیربط هیچ جای اماواگری در اصل عمل کردن به دستورات باقی نمانده است.
اینکه در همین ارتباط برخی صدور ابلاغیه تعطیلی مساجد را نوعی دخالت دولت در امور نهاد غیردولتی و مردمی می دانند و معتقدند که«اساساًشیوۀمداخله مرسوم دولت‌هادرامور،باخودجوشی و غیرانتفاعی بودن مساجددرتضاداست. حال چه شده است که دستور برتعطیلی نمازهای جماعت داده‌شده است.(آن‌هم اطلاع ثانوی)!مگرقرارنبودائمه جماعت خودمدیرطبیعی مساجدباشند!مگرنمازهای جماعت مساجدرانهادهای متولی برگزارمی‌کنندکه دستوربه تعطیلی داده‌اند!نمی‌شدبه‌جای این تصمیم تصدی‌گرایانه،اراده مدیران وفعالان فرهنگی مسجدرااصیل می‌پنداشتند و تلاش مسئولان معطوف به آموزش یابه‌کارگیری آن ظرفیت دربخش پیشگیری می‌شد!آیا تسری روح بوروکراتیک سازمان‌های دولتی به مساجدبامردم‌نهادبودن آن‌هاسازگاراست!»
یا اینکه برخی از «تسری نگاه بوروکراتیک نظامهای اداری دولتی به منظومۀمردم‌نهادابراز نگرانی کرده اند.»
در همین ارتباط این نکته مهم را باید یادآور شویم که هر دو مجموعۀ نظامهای اداری و نیز مجموعۀ نهادهای مردم‌نهاد و فعال در حوزۀدینی تحت منظومه و پرچم ولی‌فقیه زمان هستیم و هیچ جدایی و تفکیکی بین این دو مجموعه وجود ندارد.
از سوی دیگر،اگر این‌گونه به‌نظام اداری نگاه کنیم و ارائه پیشنهاد تعلیق نماز جماعت را دخالت انگاریم، باید به پیشنهادی که از سوی فعالان دینی مبنی بر اصلاح برخی از موارد پروتکلهای مصوب بهداشتی در دفن فوت‌شدگان ناشی از کرونا را که از سوی مسئولان امر نیزتأییدشده است را دخالت نهاد دین در حوزۀسازمانهای اداری بدانیم. درواقع این بهترین نوع تعامل و همکاری دوسویه برای رفع مشکل است که در سایه این همدلی و همکاری زیانها و کاستیها را به حداقل برسانیم.
به نظر می رسد در این خصوص لازم است ذکر شود که وقتی موضوعی در حوزۀ اداری و دستگاههای اجرایی، قضایی و قانون‌گذاری قرار داردیا تصویب می شود تا زمانی که به تأیید مقام رهبری و ولی‌فقیه نرسد شاید بتوان گفت در حوزۀ نهادهای دینی (آن‌هم جای بحث و تأمل بیشتر دارد) قابلیت اجرایی و عملیاتی شدن ندارد، ولی زمانی که ولی‌فقیه بر انجام و رعایت دستورهای آن چندین مرتبه تأکیددارند دیگر جای چانه‌زنی و نقد و طرح مباحثی چون دخالت سازمان بوروکراتیک و نهاد مدنی وارد نیست؛ چون اصرار بر این عقیده برخلاف تأکیدات صورت گرفته‌شدهاست و ممکن هست خدای‌ناکردهما را به سمت شائبه عدم ولایت مداری سوق دهد (هرچند تمامی این عزیزان از نیروهای انقلاب و دغدغه مند و نگران کم‌رنگ شدن حضور مردم در مساجد و اماکن مذهبی هستند) وبلکه اتفاقاً به نظر می رسد نهادهای دینی باید بیشتر از سایر نهاد و سازمان‌های اداری به آن عمل کنند؛چراکه متولی این‌گونه مراکز دینی و مذهبی مستقیماً و بدون واسطه از سوی رهبری تعیین می شود،برخلاف دیگرسازمان‌ها که زیرمجموعۀقوای قضاییه، مجریه و مقننه هستند. این نکتۀ مهم را باید یادآور شد که مسجد هم یک سازمان است منتها یک سازمان معنوی نه اداری و خدماتی صرف.یکی ازتفاوت‌های سازمان‌های بوروکراتیک ونهادهای مردم‌نهاد،شیوۀادارۀ آن‌هاست.
در همین زمینه بایسته است طوری رفتار نشود که خدای‌ناکرده شائبه دوگانگی و تشتت و اختلاف با مصوبات ستاد ملیمبارزه با کرونا از سوی نهادهای مذهبی و قشر مسجدی جامعه در اذهان متبادر سازد؛چراکه الآن شرایطی در جامعه حاکم است که تنها با وحدت و انسجام ملی امکان عبور با سلامت از این پیچ خطرناک وجود دارد.(۵)
درصورتی‌که میتوان با اندکی تأمل و برخوردی میانه و توأم با تفکر و دقت نظر بیشتر، سیاستی اتخاذ نمود که برنامه‌هایی که زمینۀشیوع کرونا را فراهم می ساخت از آن جلوگیری و برنامه‌هایی را که ویروس کرونا نقشی در انجام آن نداشت امکان اجرای آن‌هارا در مساجد فراهم و حتی تقویت نمود؛ازجمله عبادت‌ها و مناسک فردی. این شاید از نقاط ضعف متولیان است که در این مورد با جدیت و مطالعۀ دقیق وارد نشده اند.
ب- از طرفی کارکرد مسجد صرفاً برای اقامۀ نماز جماعت نیست (هرچند یکی از مهمترین کارکردهای عبادی و مناسکی مسجد اقامۀ نماز جماعت است) بلکه بیش از چهل کارکرد در حوزه‌های مختلف دینی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی برخوردار است. حال که اقامۀ نماز به‌صورت جماعت تعلیق شده است می توان با اجرایی و عملیاتی کردن دیگر کارکردهای آن به خصوص در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی بدون آنکه اصل فاصله‌گذاری اجتماعی لطمه‌ای ببیند مساجد را بیش‌ازپیش فعال نمود.
ج- مسجدیکی از مکان‌های مهم و مقدس است که دارای ابعاد مختلف بوده وتک‌بعدیصرف نیست بلکه از هر دو جنبۀ فردی و جمعیبرخوردار است. امروزه در شرایط فعلی هرچند جنبۀ اجتماعی و جمعی آن دچار مشکل و کاستی شده است؛اما میتوان با انجام برخی فعالیتهای فردی، جنبۀ فردی آن را تحت پوشش قرارداد. میتوان با رعایت دقیق نکات بهداشتی، فضای داخل شبستان مسجد را برای دعا و نیایش و عبادت فردی مهیا کرد (با رعایت فاصلۀ مطمئنه و نیز رعایت تمهیدات بهداشتی) چراکه یکی از کارکردهای مهم مسجد، جنبۀ پناهگاهی آن است.همچنان که در این خصوص روایاتی از معصومین (ع)واردشده است:
رسول گرامی اسلام (ص) می فرمایند: «إذا نَزَلَتِ العاهاتُ وَالآفاتُ عوفِیَ أهلُ المَساجِد؛به هنگام نزول بلا و آفت، اهل مساجد سالم و محفوظ مىمانند.»(۶) ازجمله افرادی که اهل مسجدندکسانی هستند که حضوری مستمر در مسجد داشته و در فعالیتها و برنامه‌های دینی و اجتماعی آن شرکت فعالانه دارند.
حضرت امام صادق (ع) می‌فرمایند:«ما يَمنَعُ أحَدُكُم إذا دَخَلَ عَلَيهِ غَمٌّ مِن غُمومِ الدُّنيا،أن يَتَوَضَّأَ ثُمَّ يَدخُلَ المَسجِدَ فَيَركَعَ رَكعَتَينِ يَدعُو اللّهَفيهِما؟أما سَمِعتَ اللّهَ تَعالى يَقولُ:وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ؛آنگاه‌که در مشكلات زندگى، اندوه يكى از شما را فراگیرد، چه چيز مانع از آن است كه وضو گرفته و در مسجد، دو ركعت نماز بجاى آورد و در آن خداوند را بخواند؟ آيا سخن خداوند را نشنيدهايد كه مىفرمايد: و از صبر و نماز، يارى جوييد؟»(۷)
د- از مناسب‌ترین برنامه‌های دینی و عبادت فردی در وضعیت فعلی جامعه تأکید به تمسک و توسل، از طریق قرائت ادعیه از سوی ائمه معصومین (ع)است که به‌صورت فرادامی‌شود خواند و به‌خصوص اینکه ایام شیوع کرونا مصادف شده است با فصل نیایش (ماههای رجب و شعبان و رمضان) که زمان استغاثه و دعاستو در متون دینی مادعاهای فراوانی مخصوص این ایام ذکرشده است، همچنان که می‌دانیم در میان ادیان آسمانی، اسلام بیش از همه برای دعا و نیایش اهمیت خاص و ویژه قائل شده است. با نگاهی به آیات و روایات، اهمیت دعا و نیایش بهتر آشکار می شود. قرآن کریم در آیات متعددی بندگان را دعوت به دعا و نیایش می‌نماید؛ و شرط اجابت دعا را راز و نیاز و درخواست قلبی و زبانی می‌داند:«وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ؛(۸) و خدای شما فرمود که مرا با خلوص بخوانید تا دعای شما را مستجاب کنم و آنان که از دعا و عبادت من اعراض و سرکشی می‌کنند زود با ذلت و خواری در دوزخ شوند».حدیثی از حضرت رسول اکرم (ص) در ارتباط بااهمیت دعا منقول است که می‌فرمایند:«پروردگار خود را، شب و روز دعا کنید و بخوانید زیرا که سلاح و حربه مؤمن دعاست.»(۹) و در جای دیگری می‌فرمایند:«دعا حربه و سلاح مؤمن برای دفع دشمنان و عمود دین است که مؤمن به آن برپاستو دعا نور آسمان و زمین است.»(۱۰) حضرت امام صادق (ع) می‌فرمایند: «حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) می‌فرمود:محبوب‌ترین اعمال نزد حق‌تعالی در زمین دعاست.(۱۱)
در میان اماکن مقدس جهت انجام دعا و نیایش، مسجد برترین مکان و دارای فضیلتی ویژه است؛چراکه مسجد خانۀ خدا بر روی زمین است.اگر به‌عنوان میهمان در خانۀ خدا برویم و او را با خلوص بخوانیم حق‌تعالی به احترام این حضور ما و از باب میزبانی، سهلتر و سریعتر زمینه‌سازی جهت اجابت دعای بندگان را فراهم می سازد.
هـ - مسجد یک مکان ارائه‌کنندۀ خدمات معنوی و دینی است، همچنان که دیگر مراکز ارائه‌کنندۀ خدمات مادی و عمومی (نظیر بانکها، شهرداریها، شرکتهای آب و برق و گاز و...) با رعایت شرایط بهداشتی و با تأیید ستاد ملی مبارزه با بیماری کرونای کشور در حال انجام فعالیت و خدمات‌رسانیبر اساس وظایف ذاتی خود هستند،تعداد چشمگیری از ائمه جماعات مساجد و نیز مبلغان دینی به‌صورت خودجوش و جهادی در حال ارائه خدمت معنوی (نماز میت و کفن‌ودفن و قرائت دعای تلقین، دعوت و تشویق مردم به آرامش و نیایش و دعا و صبر و...) و نیز دیگر خدمات عمومی که شاید در ظاهر جزو وظایف ذاتی اهالی مسجد نباشد ولی احساس مسئولیت و دغدغه مندی آن‌ها موجب شده است که به کمک هم‌وطنان بشتابند و یک کار خدماتی فراگیرتری را نیز انجام بدهند (نظیر ضدعفونی کردن اماکن و معابر عمومی، تهیه و تولید ماسک و لباس‌های مخصوص پزشکان و پرستاران، کمک خدماتی در بیمارستانها و...).مساجد نیز می توانند در این حوزۀ خدماتی بر اساس شأن و جایگاه خویش در چارچوب پروتکل تعریف‌شدۀ بهداشتی به انجام‌وظیفه بپردازند.
در همین ارتباط چند راهکار پیشنهادی زیر در صورت عملیاتی شدن، می تواند زمینه و حضور فعال‌تر و مشارکت جدی ترمسجد را درعرصۀ مبارزه با شیوع ویروس در حین انجام وظایف ذاتی خویش (حداقل بخش وسیعی از وظایف)و با رعایت حفظ فاصله گذاری اجتماعی و مراعات نکات بهداشتی فراهم نماید:
1- مناسب‌تربود اگر از هرکدام از حوزه‌های دینی و اماکن مذهبی کشور یک نماینده[مدیریت حوزه علمیه،شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، سازمان تبلیغات اسلامی، حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) یا حضرت معصومه (س) و...]در ستاد ملی مدیریت بیماری کرونا عضویت داشت تا در مباحث فقهی موضوع کرونا و عواقب ناشی از آن،نظر مراجع و نهادهای دینی رانیز بدون خدشه‌دار شدن اصل موضوع مفاد تصویبی مدنظر قرار می‌داد تا موارد اعلامی از قوت و استناد بیشتر دینی برخوردار می‌شد؛
2- از سوی متولیان و فعالان امرمسجد پروتکل، آیین نامه و دستورالعملی در ارتباط باکیفیت بهره‌مندی مسجد با رعایت کامل نکات بهداشتی و فاصله گذاری اجتماعی تهیه و به ستاد ملی مبارزه با بیماری کرونا پیشنهاد گردد. تا نظرات آن‌هامدنظر قرار گیرد ودر صورت صلاحدید ستاد توسط اهالی مسجد عملیاتی شود. (حال در همین خصوص این سئوال مطرح می شودکه متولیان و فعالان حوزه مسجد پس از درگیر شدن جامعه به ویروس کرونابه چه میزان درگیر این موضوع شدند وچند طرح، پروتکل عملیاتی و برنامۀ کارشناسی شده برای بهره‌مندی از فضای مسجد به ستاد ملی مبارزه با کرونا ارائه داده اند که این امر به بررسی بیشتر برای پاسخ لازم نیاز دارد).
یکی از ایرادهای جدی که در حال حاضر به مجموعۀ فعالان مسجدی وارد است این نکتۀمهم هست که در این موضوع مهم تاکنون به‌طورجدی و جامع طرح و آیین نامه یا پروتکلی را تهیه و ارائه ننموده است؛چراکه این گروه (فعالان مسجد) بهتر از هر افراد دیگری می تواند موفقتر عمل کند و طرحی جامع تر و اجرایی‌تر (با ملحوظ داشتن تمام نکات بهداشتی) آماده و ارائه نماید. چیزی که متأسفانه تاکنون مغفول مانده است؛
3- یکی از نقشهای مهم مسجد محوریت بخشی به فعالیتهای محله محور است.هم‌اکنون قریب به 80 هزار مسجد در کشور وجود دارد. در حال حاضر چند درصد از این مساجد به فعالیتهای محله محور مشغول‌اند.؟در صورتی که غالب مساجد کشور در هر محله خودشان، مساجد را به‌عنوان پایگاهی در مبارزه با ویروس کرونا قرار داده و فعالیتی همچون تهیه و تولید و پخش مواد بهداشتی مانند ماسک، دستکش، مواد ضدعفونی همچنین با مستقر شدن اکیپ‌های پزشکی و کادر درمانی به‌منظور معاینه مردم محله و غربالگری آن‌ها از جهت ابتلا به ویروس کرونا و... انجام دهند. در سایه این بسیج عمومی شکل گرفته شده زودتر شاهد از بین رفتن این ویروس منحوس از کشور خواهیم بود.بیان این موضوع به معنای کم ارزش جلوه دادن تلاش و کوشش جهادی عزیزان مسجدی نیست که هم اکنون شبانه روز در حال فعالیت هستند. بلکه هدف استفاده و بهره مندی حداکثری از ظرفیت و پتانسیل موجود تمامی مساجد در گستره ایران اسلامی است.
و- این نکته مهم را همواره باید مدنظرقرارداد که مهمترین و اصلی ترین اهداف مسجد از به‌کارگیری کارکردهای مختلف، ارتقای معنویت جامعه اسلامی و افزایش توان روحی و روانی و آرامش بخشی به مخاطبانش هست.
افزایش تاب‌آوری جامعه در برابر مشکلات و مصائب در زمینه های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و در حال حاضر بهداشتی و مسئله ویروس کرونا، به ابعاد معنوی، اعتقادی و ایمان راسخ مردم بستگی دارد؛ و همین موضوع زمینۀ بیشتر روی آوردن مردم به دعا و استغاثه و توسل را فراهم می سازد، چیزی که امروز نه‌تنها در ایران بلکه حتی در غرب که کمتر به دین‌مداری و معنویت‌گرایی مشهورند نیز مشاهده می شود و اخباری مبنی بر استقبال از امور معنوی بعد از قضیه شیوع بیماری کرونا در این کشورها به گوش می رسد.
در همین حال و هوا و اوضاع است که جایگاه مسجد در تزریق امید به آینده و توکل به خداوند و استفاده از مستمسک دعا و توسل، بیش از هر زمان دیگری به‌روشنی احساس می شود.در چنین وضعیتی بستر جامعه بیش از گذشته نیازمند امور معنوی و روحی و روانی برای غلبه بر مشکلات ناشی از این بیماری است. مسجد باید فعالانه و حتی بسیار قوی‌تر و فعال‌تر از پیش با برنامه ای مدون و کارشناسی شده و کارآمد پاسخی مناسب و اثربخش به این نیاز واقعی مردم ارائه کند تا زمینۀ آشتی و اُنس بیشتر مردم را در این فضا مهیا نماید.به‌عبارتی‌دیگر، با رفتاری هوشمندانه این تهدیدها را به فرصت تبدیلکند؛ بنابراین اگر نتوانیم این فرصتبه‌دست‌آمده را غنیمت شمرده و با بی‌برنامگی و برخوردی انفعالی با آن مواجه شویم، دچار فرصت سوزی شده و این کم کاری و قصور امری نابخشودنی است و قطعاً آیندگان نیز ما را شماتت خواهند داد که چرا از این فرصت مغتنم،بهره ای بهینه و طلایی به دست نیاورده و کارآمدی و به‌روز بودن و پاسخگویی به نیازهای معنوی و حتی مادی مردم را در هر شرایط زمانی و مکانی،به منصه ظهور و بروز و قابل‌لمس در جامعه نرساندیم! ناگزیر باید هماننداثرات مخرب شیوع بیماری کرونا و عواقب وخیم آن، منتظر شیوع و بسط شبهه‌هایی مرض گون و خطرناکتر روحی و روانی و سوءظن اجتماعی شویم.
ز- یکی از مباحثی که باید به‌طورجدی طرح‌شود و جای هیچ شک و شبهه دربارۀ آن از سوی فعالان مسجد نباید وجود داشته باشد، ضرورت تعلیق اقامۀ نماز جماعت در مساجد است. (منظور بسته شدن کامل مسجد و ممانعت از عبادات فردی در آن و تعطیلی کارهای جهادی و کمک به جامعۀ پزشکی در تهیه لوازم بهداشتی و پیگیری امور عام‌المنفعه محل و... نیست)؛چون طرح این‌گونه مسائل باعث ایجاد تشتت نظر و نیز اختلاف و مانعی برای ایجاد وحدت رویه در سطح کلان کشور شده و خود عاملی در مواجهه و برخورد جدی در مبارزه با بیماری کرونا خواهد بود. در ضمن اصل سیاستها و راهبردهای اتخاذشده توسط ستاد ملی مبارزه با بیماری کرونا را دچار مشکل خواهد کرد.
با توجه به وجود مستندات تاریخی موجودو مقتضیات علمی و پزشکی و نیز تجربیات نقلی و محاسبات عقلی،در اصل این تصمیم و ابلاغ تعلیق نمازهای جماعت و جمعه هیچ ایرادی وارد نیست. برای تبیین بیشتر این موضوع به مواردی چند اشاره می شود:
1-ایجاد محدودیت یا به عبارتی قرنطینه برای مبارزه با بیماریهای واگیردار موضوعی است که تنها مربوط به امروز نبوده بلکه سبقه ای دیرینه و طولانی در تاریخ بشریت دارد.علاوه بر این هم در مبانی دینی و آموزه‌های پیشوایان ما در این خصوص مواردی ذکر شده است و هم از سوی دانشمندان دانش پزشکی قدیم راهکارهایی اشاره شده است که همراستاییو فقدان اختلاف و تقابل دین و علم را همواره از گذشته تا به حال نشان می دهد.
تقریباً تمام متخصصان داخلی و خارجی برای قطع زنجیره کووید ۱۹، بهترین و نزدیک‌ترین راه را، عدم حضور در اجتماع،ترک سفر و خانه‌نشینی معرفی کرده اند. این همان دستورالعملی است که بیش از ۱۴۰۰ سال پیش، از وجود مبارک پیامبر اسلام (ص) نقل‌شده است. دهها روایت از آن حضرت، پیرامون راهکار فوق با بیان‌های گوناگون وجود دارد که در برخی روایات آمده است: «اذا وَقعَ و اَنتُم بأرض فَلا تَخرُجُوا مِنها»(۱۲) یعنی اگردرشهری آن مرض مسری رخداد؛پس‌ازآن شهرخارج نشوید. همچنین در یکی دیگر از روایات آمده است: «فاذا سَمعتُم بهِ فَلا تَدخلُوا عَلیه»،(۱۳) یعنی اگرشنیدیدکه درمحلی،مرض مسری آمده است به آنجا وارد نشوید. در روایت دیگری این‌گونه بیان‌شده است که خارج نشدن از شهر آلوده به ویروس مسری، با توکل به خدا و ایمان به او، اجر شهادت خواهدداشت؛«فَلیسَمِناحَدیقعُ الطاعون فَیَ مکُثُ فیبَ لَدِه صابراًمحتسباً...إلّاکانَ لَهُ مثلَ اجرِ شَهید. حتی این مضمون نیز وارد گردیده که فرار از شهر طاعون‌زده (دارای مرض مسری) فرار از میدان جنگ با کافر؛ و ماندن و استقامت ورزیدن در آنجا، چون استقامت در میدان جنگ با کافر است و اجر شهید را دارد: «الفارُّ مِن الطّاعونِ کالفارِّ مِنَ الزُّحفِ والصّابرُ فیه کالصّابرِ فی الزُحفِ» و نیز «مَن صَبَر فیهِ کان لَه اجرَ شَهید؛ و لذا از دیدگاه پیامبر اسلام (ص)، مسلمانِ جان‌باخته در اثر بیماری مسری (مثل طاعون و وبا) در حکم شهید است.(الطاعونُ شهادة لکلِّ مُسلِم). جالب آنکه در برخی روایات آمده است که در روز قیامت میان شهدا و غیر شهدا، برای ملحق کردن درگذشتگان بیماریهای ویروسی و واگیردار، به خودشان، درگیری لفظی رخ می دهد و هرکس می‌خواهدآنان رابه خودملحق کند!در این هنگام، خداوند متعال حکم می‌کندکه این کشتگان بایدهم‌ردیف شهدا قرارگیرند. » ؛(۱۴) و(۱۵)
2- ابوعلی حسین بن عبدالله بن حسن بن علی بن سینا، مشهور به ابوعلی سینا(تولد ۳۵۹ ه. ش) بیش از هزار سال قبل می زیسته است.سفارش‌های ابن‌سینا، پزشک نامی ایرانی برای کنترل وبا در جامعۀ سنتی و عوام آن دوران هم حیرت‌انگیز است (با عنایت به اینکه شیوع بیماری وبا از بسیاری جهات شبیه ویروس کروناست) و هم تفاوتی با وضع کنونی ما ندارد. ایشان آن زمان برای مبارزه با بیماری وبا که فراگیر شده بود در پاسخ به این سؤال که: جناب ابن‌سینا! آیا می توان «وبا» را شکست داد؟ فرمودند: «بله اول‌ازهمه لازم است که انسانها از آن نترسند. پس مهمترین مسئله «نترسیدن» از آن است. وبا از یک انسان به انسان دیگر سرایت می کند. به هر چیزی می چسبد. به دستها، موها و حتی با وزش باد منتقل می شود. انسانها نباید در کنار یکدیگر قرار بگیرند. بازارها و مساجد باید برای مدتی تعطیل شوند. هر کس باید عبادتش را در خانه انجام دهد.» ؛(۱۶)
3-حضرت امام خمینی (ره) در نامه صحیفه امام، جلدبیست، خطاب به آقای پسندیده (برادر امام راحل) توصیه به عمل کردن به دستورات پزشکی را نموده است. ایشان با لحنی کاملاً جدی برادرش را به خدای متعال قسم می‌دهد که به حرف‌های دکتر ترتیب اثر دهد. متن این نامه بدین شرح است: «برادر بزرگوارم! قربانت شوم،شما را به خدای متعال قسم می‌دهم به حرف‌های دکتر ترتیب اثر دهید. چرا نگرانی همه می‌شوید؟ خداوند لازم نموده است که در مواقع احتمال ضرر، انسان از آنچه موجباست اجتناب کند، اگرچه ترک حج و صوم و صلاة باشد. شما می خواهید موافق حکم خدا عمل کنید، کاری نکنید که خداوند نعوذبالله از شما ناراضی باشد. این احتیاطات شما برخلاف شرع است و لازم است از آن اجتناب فرمایید. والسلام» (۱۷)
4- تکرار هرچندوقت یک‌بار رعایت دستورها و تصمیم‌های ستاد ملی مبارزه با کرونا توسط رهبر معظم انقلاب. همچنین لغو سخنرانی سالانۀ ایشان در حرم مطهر حضرت امام رضا (ع)؛
5-پاسخ آیت‌الله سیستانی به پرسش:نظر مرجع عالی‌قدر در مورد شرکت در نماز جماعت در این روزها به خاطر انتشار این ویروس چیست؟ که ایشان فرمودند: در هرکجا که برای جلوگیری از انتشار ویروس کرونا این‌گونه تجمعات ممنوع است باید این منع جدی گرفته شود؛
6- تأکیدهای مراجع عظام و برجسته قم مبنی بر رعایت دقیق دستورهای بهداشتی که از سوی مسئولان ذیربط صادر می‌شود:
- حضرت آیت الله مکارم شیرازی: «نخست اینکه حفظ نفس از دیدگاه اسلام واجب است و همگان موظف اند ضمن رعایت اصول سلامت و بهداشت از وجود خویش مراقبت کنند، ازاین‌رو اگر متولیان و کادر پزشکی کشور که اهل خبره هستند اموری را دراین جهت لازم بدانند باید به آنان اعتماد نموده، آن دستورات را رعایت کرد.»
- حضرت آیت الله نوری همدانی: «بی‌شک رعایت نکات بهداشتی و آن چراکه متخصصین مربوط به امر پزشکی بیان می‌دارندبر همگان لازم است و با رعایت این امور و توسل به حضرات معصومین (علیهم‌السلام)و قرائت قرآن کریم و ادعیه،ان‌شاءالله همگان از این امتحان و ابتلاسربلند بیرون بیایم.»
-حضرت آیت الله سبحانی:«توصیه پزشکان و مسئولان بهداشتی و درمانی کشور برای مقابله با کرونا ازجمله عدم حضور در اجتماعات برای ما حجت است.»
- حضرت آیت الله شبیری زنجانی:«اگر مسئولان امور بهداشتی و پزشکی در این زمینه رعایت امری را لازم می‌دانند، رعایت آن برای جلوگیری از انتشار بیماری لازم است. در کل نباید کارهایی انجام داد که هرگونه احتمال عُقلایی مبتلا کردن یا مبتلا شدن به این بیماری در آن وجود داشته باشد، هرچند احتمال ضعیف باشد»؛
7-براساس مصوبۀ ستاد رسیدگی به امورمساجد،ادامۀفعالیت مساجددرایام شیوع بیماری کرونامنوط به تصمیم هیئت امناءو امام جماعت مسجدهست دراین ایام تعدادی از مساجدتعطیل‌شده والبته برخی مساجد نیز همچنان برنامه‌های خودراادامه می‌دهند. این مصوبه به این معناست که تحکم و اجباری در تعطیلی مساجد نیست. بلکه با رعایت نکات بهداشتی و ایمنی می شود فعالیتهایی که زمینه‌ساز شیوع و درگیر شدن به این ویروس منحوس نیستند بنا به صلاحدید هیئت امناء انجام شود؛
8- صحبتهای استاندار قم در جلسه ستاد پیشگیری، هماهنگی و فرماندهی عملیات پاسخ به بحران استان: «مساجدنباید تعطیل شوند و آنچه از تعطیلی مساجد منظور است، عدم اقامه نماز جماعت است، چراکه موجب تجمع و انتقال احتمالی بیماری خواهد شد؛ اما مساجد برای نماز فرادا می‌توانند باز باشد و رئیس سازمان تبلیغات اسلامی این موضوع را باید به مساجد ابلاغ کند»؛
9- اجرای طرح «پویش به توان ما» که توسط سازمان تبلیغات اسلامی اجرا می شود؛ هزینۀ برنامه‌های مذهبی مثل اعتکاف، نمازهای جماعت، جشن‌های اهل‌بیت و …که به دلیل شیوع بیماری کرونا لغو شد،درقالب بسته‌های سلامت صرف مناطق محروم‌شد.از سوی همین نهاد نیز در قالب این پویش کمکهای مختلفی در زمینه بهداشتی و مبارزه با شیوع ویروس کرونا توسط ادارات تابعه و روحانیون و مبلغین آن در سطح بیمارستانها و محلات و... با محوریت مساجد صورت گرفته است.
10- همچنین از سوی مسئولین مساجد فعال با همکاری اهالی محل، متدینین، فعالان فرهنگی و جهادی و بسیج و دیگر علاقمندان فعالیت های گسترده ای انجام گرفته است از جمله:
- حضور در بیمارستانها و خداقوت گویی به کادر درمانی و دلجویی از بیماران کرونایی،
- انجام بخشی از کارهای امورخدماتی و نظافت محیط بیمارستان و دادن غذا به بیماران و...
- گندزدایی، ضدعفونی، نظافت محیط محلات و منازل مسکونی مردم، اماکن عمومی و سطح خیابانها،
- حضور در مراکز سازمان انتقال خون برای اهداء خون،
- انجام غسل، کفن، نماز، تلقین و دفن افراد فوت یکرونا در شرایطی کاملا بهداشتی،
-تأمین بسته های غذایی و لوازم بهداشتی (الکل، دستکش، ماسک، مواد شوینده و... )برای افراد نیازمند،
- تهیه، تولید و تأمین اقلام بهداشتی موردنیاز کادر درمانی (مدافعان سلامت)،
- تشکیل هیأتهای مجازی برای ایجاد فضای معنوی در سطح جامعه،
-تشکیل پویش های مختلف فرهنگی، بهداشتی، خدماتی با هدف مدیریت فضای کرونایی و حرکت به سمت انسجام بیشتر جامعه در مبارزه بااین ویروس منحوس و نیز تزریق فضای امید و بهره معنوی از وضعیت موجود،
- و... .
ح- همواره در برخورد با قضایا و مسائل پیش رو به‌خصوص آن‌هایی که باجان و روان آدمی سروکار دارند نباید یک روی سکه را دید بلکه شرط عقل این است که هردو روی سکه را از دید نکات مثبت ومنفی، سود و زیان، زندگی و مرگ را نیز مدنظرقرارداد. در همین خصوص یعنی ویروس منحوس کرونا نیز اگر به دستورات ستاد ملی مبارزه با کرونا به‌طورجدی عمل نمی شد،چه‌بسا شاهد نتایج زیان‌بار احتمالی و صدمات جبران‌ناپذیرناشی از رعایت نکردن این دستورات بودیم. اگر خدای‌ناکرده حتی شاهد تنها یک مورد جان باختن عزیزان اهالی مسجد به خاطر این بی‌توجهی بودیم، دچار گناهی بزرگ و نابخشودنی می شدیم و عاقبت این کار نسنجیده و غیرعقلانی جز پشیمانی، ندامت وخسران چیز دیگری نبود!در مبانی دینی ما کشتن حتی یک انسان بیگناه ولو از روی جهل و نافرمانی (به‌زعم خویش انجام کار ثواب) باشد برابر با قتل تمام انسان‌های روی کرۀ خاک دانسته شده است:«مِنْ أَجْلِ ذلِكَ كَتَبْنا عَلى بَني‌إِسْرائيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَميعاً وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَميعاً وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَيِّناتِ ثُمَّ إِنَّ كَثيراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ؛(۱۸) به این سبب بر بنی‌اسرائیل لازم و مقرر کردیم که هر کس انسانی را جز برای حق، [قصاص] یا بدون آنکه فسادی در زمین کرده باشد، بکشد، چنان است که همۀانسان‌ها را کشتهو هر کس انسانی را از مرگ برهاند و زنده بدارد، گویی همۀانسان‌ها را زنده داشته است؛ و یقیناً پیامبران با دلایل روشنیبه‌سوی آنانآمدند سپس بسیاری از مردم بعد از آمدن رسولان باز روی زمین بنای فساد و سرکشی را گذاشتند»؛
ط- رفتار توأم با عقلانیت به‌دوراز تعصبات خشک دینی توسط مسئولان نظامکه همین امر موجب به چالش کشیدن دیدگاه برخی از نظریه‌های انحرافی و هجمۀ وسیع دشمنان شده استکه گمان می‌کنندجان مردم برای مسئولان نظام هیچ ارزشی ندارد؛
ی- وحدت نظر بین حوزۀ دین و علم، همچنان که می دانیم علم زمینۀ توسعه و بسط دانش بشری را در شاخه‌های مختلف فراهم می نماید و دین به این دانش سمت‌وسو و جهت انسانی و کمال الهی می دهد. پس هیچ‌گاه در طول تاریخ بشر این دو باهم در تضاد و تقابل نبوده بلکه به‌عنوان دو بال برای پرواز و اوج جوامع انسانی مطرح بودند.
در میان اوج شیوع بیماری کرونا زمزمه هایی انحرافی از سوی برخی از معاندین و مادی‌گرایان مطرح‌شده است که: «دین در مقابل علم زانو زد؟!» این گفته تنها از ذهن مریض و ناقص نشأت می گیرد؛چراکه هر انسان عاقلی ولو اینکه از حداقل شعور برخوردار باشد واقف است که در طول تاریخ بشری این دو- دین و علم-تقویت‌کننده و همواره در کنار یکدیگرندو تا حد زیادی پیشرفت بشر و دانش امروزی نتیجۀ این تعامل و همسویی بوده است؛چراکه اگر علم بدون پشتوانۀ اعتقادات دینی پیشرفت می نمود امروزه علم در اختیار سلامتو توسعه علوم بشری نبوده بلکه تماماً در راستای تقابل، کشتار، قتل و غارت بود. درحالی‌که غالب علوم درراه ارائۀ خدمت برای راحتی و آسایش حیات بشری پیش می‌روند.دین نه‌تنها مشوّق فراگیری علوم است بلکه خطوط کلی و قواعد عام علوم را نیز فراهم می‌کند و مبانی جامع بسیاری از علوم تجربی، صنعتی، نظامی و مانند آن را تعلیم می‌دهد.
حال که امروز در کشور ما یک وحدت نظر و هماهنگی بین دستورات پزشکی مسئولان و دستورات صادرشده از متولیان دینی در خصوص مبارزه با بیماری کرونا ایجادشده است؛ باید از این فرصت نیز بهره جست و آن را در دیگر زمینه ها در آینده بسط و گسترش داد تا شائبۀ تقابل و تضاد بین این دو، حداقل در کشور ما که برخوردار از فرهنگ غنی ملی و اسلامی است هرگز ایجاد نشود و چالشی را در این خصوص در جامعه ایجاد نکند؛
ک- نکتۀ بسیار حائز اهمیت که در سایۀ هماهنگی بین جامعۀ دینی و جامعۀ علمی و پزشکی کشور در مبارزه با شیوع بیماری کرونا و پذیرش پیشنهادهای متخصصان پزشکی کشور از سوی بالاترین مقام دینی و نیز مراجع بزرگوار رخ‌داده است، زمینه ای را فراهم نموده تا عقلانیت مسئولان در تصمیم‌ها و سیاستها را به اثبات رسانده و منجر به خنثی شدن یکی از مهمترین محورهای حملات تبلیغاتی علیه جمهوری اسلامی که خصوصاً در دهۀ اخیر دشمنان، بسیار بر آن سرمایه‌گذاری کردند، این گزاره بود که «جان انسانها برای این حکومت ایدئولوژیک اهمیتی ندارد».
گویا تقدیر این بود که در بحرانی مانند کرونا حقیقت به‌وضوح بر همه آشکار شود.حقیقتی که بسیاری از روشنفکران، جامعه‌شناسان، فعالان سیاسی و رسانه‌ای داخل و خارج سال‌ها کتمان کردند و این روزها از پس ابرهای سیاه دروغ و غبارهای تیرۀ وهم بیرون آمده این استبدانسان که یکی از تحصیل‌کردگان خارج نشین (دکتر شهاب اسفندیاری،فارغ‌التحصیل کارگردانی سینما از دانشگاه ناتینگهام) این واقعیت را این‌گونه ترسیم می نماید: «جمهوری اسلامی در اقدامی بی‌سابقه در تاریخ اسلام تمام اجتماعات دینی و مناسک عمومی، از نماز جماعت و جمعه تا مراسم دعا، نیایش،هیئت‌ها، زیارت حرم‌ها و اماکن متبرکه که از مهمترین ارکان حفظ و تقویت[هویت جمعی دینی] در این حکومت بودند را [به خاطر حفظ جان انسانها] تعطیل کرد. این حکومت ایدئولوژیک، مساجد و حسینیه‌های خود را در مقطعی از شیوع بیماری تعطیل کرد که در برخی کشورهای به‌اصطلاح مدرن و پیشرفته، مسابقات فوتبال و اسب‌دوانی با دهها هزار تماشاگر هنوز برپا بود و بارها و کازینوها مالامال! حتی هنوز هم از سواحل سیدنی تا فلوریداآکنده از جمعیت است.
این همان حکومتی است که متهم بود به «فربه‌ای مناسک». همان حکومتی که آلوده به «تعصب و تحجر» تصویر می‌شد و دعوت به «عقلانیت» می‌شد. این همان حکومتی است که به آن توصیه می‌شد از دخالت در «دین مردم» خودداری کند. این همان حکومتی است که متهم بود مداحان میدان‌دار تصمیم‌گیرنده‌های آن هستند. هیچ‌کس منکر نقص‌ها، تبعیض‌ها، بی‌عدالتی‌ها و فسادها در این حکومت نیست. هیچ‌کس مدعی نیست که به مرحله‌ای آرمانی و ایدئال رسیده‌ایم. هیچ‌کس منکر برخی نقاط قوت و پیشرفت دیگران نیست؛ اما این حد از تحقیر و تخفیف جمهوری اسلامی در قیاس با دیگران، چیزی جز جنگ روانی نبوده و نیست. حقیقتی که بسیاری از روشنفکران، جامعه‌شناسان، فعالان سیاسی و رسانه‌ای داخل و خارج سال‌ها کتمان کردند و این روزها از پس ابرهای سیاه دروغ و غبارهای تیره‌ی وهم بیرون آمده این است: جمهوری اسلامی ایران یکی از حکومت‌های عقلانی جهان است».(۱۹)
والسلام
والعاقبه للمتقین
پی نوشت:
[1]- سید کاظم یزدی، العروه الوثقی، مبحث شرایط الوضو، ص 74 و احکام التیمم، ص 115.
تعظیم و احترام مسجدالحرام و زیارت مسجدالنبیتا آنجاست که هیچ‌گاه نباید کعبه از حاجی خالی باشد و مسجدالنبی خالی از زائر باشد. اگر به فرض مسلمانان کعبه را خالی بگذارند و به زیارت مسجدالنبی نروند حاکم شرع باید آنان را به‌اجبار به حج و زیارت بفرستد و اگر خالی گذاردن کعبه و مسجدالنبی به علت عدم تمکن مالی باشد باید هزینه زیارت آنان را بپردازد. «لا يجوز تعطيل الكعبة على الحجو الأخبار الدالة على أنّ على الإمام- كما في بعضها- و على الوالي- كما في آخر- أن يجبر الناس على الحج و المقام في مكة و زيارة الرسول (صلّى اللّه عليه و آله) و المقام عندهو أنّه إن لم يكن لهم مال أنفق عليهم من بیت‌المال.» اما اگر به تشخیص خبره، باز بودن آن موجب ضرر نمازگزاران یا گسترش ویروس به دیگران باشد، به استناد قاعده اضطرار (الضرورات تبیح المحذورات)، حرام خواهد بود؛ و شاید به استناد قاعده وجوب دفع ضرر محتمل، بستن آن‌ها واجب باشد.(سبزوارى، سيد عبد الأعلى، 1413 ه. ق، مهذّب الأحكام (للسبزواري)، 30 جلد، مؤسسه المنار، دفتر حضرت آیت‌الله، قم؛ و نیز نک: سید ابوالقاسم خویی، موسوعه الامام خوئی، ج 14، 392.)
[1]- قرآن کریم، سورۀ بقره، آیۀ 155.
[1]- قرآن کریم، سورۀ بقره، آیۀ 155.
[1]- #علیرضا_شریف - کانال #سنگر_مسجد | @masjid_sangar.
[1]- یکی از اشکالاتی که میتوان در قضیه کرونا بر برخی از متولیان و فعالان وارد دانست، داشتن نگاه صفر و صدی به این موضوع بوده است. به قول یکی از روحانیان مبلغ بزرگوار که ویدئوی سخنرانی ایشان در فضای مجازی پخش‌شده است که فرمودند: «درد مهم جامعه ما نگاه صفر و صد است،یکی می‌گه فقطو فقط پیشگیری، پزشک و درمانو معنویت و دعاو درخواست از خدا هیچ اثری ندارد. یکی ضریح لیس می‌زنه، می‌گه کار مرقد مطهر ولیِ خدا ویروس اثرکنار مرقد مطهر امامی که با زهر به شهادت رسیده است این عدم تعادل بیماریه، قانون الهی اینه که تو کارتو درست انجام بده. ما هم کمک تونمی‌کنیم. (پیاده شده از نوار ویدئویی سخنرانی روحانی)».
[1]- مستدرك الوسائل، ج 3، ص 356.
[1]- وسائل الشيعه، ج 5، ص 263.
[1]- قرآن کریم، سورۀ غافر، آیۀ 60.
[1]- اصول کافی، جلد 2، ص 468، حدیث 3.
[1]- اصول کافی، جلد 2، ص 468، حدیث 1.
[1]- اصول کافی، جلد 2، ص 467، حدیث 8.
[1]- کنزالعمال،ج ۱۰، ص ۷۵.
[1]- کنز العمال، ج ۱۰، ص ۷۵
[1]- کنزالعمال، ج١٠، ص٧٧.
[1]- سید محمدکاظم مدرسی،سایت حوزه، خبرگزاری رسمی حوزه علمیه قم، به آدرس:https://www.hawzahnews.com/news/892958.
[1]- ترجمهدقایقی از فیلم ابن سینا (avitsenna) تولید شوروی(ازبکستان کنونی) در سال ۱۹۵۷ (۶۳ سال قبل)، همشهری آنلاین، 12/11399.
https://www.hamshahrionline.ir/news/496603/.
[1]- صحیفه امام، جلد بیستم، نشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، مورخه 13/1/ 1365.
[1]- قرآن کریم، سورۀ مائده، آیۀ ۳۲.
[1]-برگرفته‌شده از سایت تابناک، تاریخ 6/1/1399، به آدرس: https://www.tabnak.ir/fa/news/967947/
پایان پیام/ 40